Akasya (Acacia), Baklagiller familyasından genellikle hep yeşil yapraklı
ve dikenli ağaç ya da ağaççık cinslerine verilen addır. Başta Avustralya olmak
üzere (300 tür) sıcak ılıman ve yarı tropikal bölgelerde kendiliğinden yetişen
600 türü içerir.
Özellikleri
Mımosaceae famılyasına ait
akasyalar çokça ağaç, az olarak da ağaççık ya da boylu veya bodur çalı
durumunda bulunurlar. Yapraklarını kışın dökenleri bulunduğu gibi, kış-yaz
yeşil olanları da vardır. Dikenleri bulunur ya da bulunmaz. Yaprakları çokça
bileşik tüysü yaprak durumunda olup birçok yaprakçıktan kuruludur. Bazen tüysü
yaprak yerine ince ve uzun flokladlar görülür. Yaprak sapları uzunca olup
çoğunlukla genişlemiş durumdadır. Yaprak dizilişi almaçlıdır. Kulakçık
çoğunlukla dikene değişmiştir. Çiçekler güzel kokulu olup genellikle sarı, bazen
beyaz ya da kırmızı renkte olur ve küçüktür. Örtü yaprakları çanak ve taç
olarak ayrılmıştır ve dörder parçalıdır. Ercikleri çok sayıdadır. İpçikleri
uzundur. Çiçekler başçık ya da başak kuruluşunda toplu durumda bulunur. Meyve
bakla durumundadır.
Akasya sert bir ağaçtır. Dokusu
sıkı ve sağlamdır. Esnektir. Yarılmaya karşı büyük bir direnç
gösterir.Vurulmaya ve sürtünmeye karşı direnci yüksektir.Zor işlenir.Değişik
hava koşullarında bile en dayanıklı ağaçlardan biridir.Çekmesi,çalışması dengelidir.Böcekler
ve mikroorganizmalar tarafından kolayca yıkımlanmaz. Rendelendiğinde düzgün ve
parlak bir yüzey verir.Yağlı olduğu için özellikle su boyaları ile zor boyanır.
Dünyanın tropik ve subtropik
bölgelerinde bulunurlar. Tersiyer devrinde Orta Avrupa'da da yerli olarak
bulunmakta iken bugün daha dar bölgelere yayılmış bulunmaktadır. Özellikle
Avustralya'da, Afrika'da Sudan'da ve güney bölgelerinde, Orta Amerika'da,
Asya'nın tropik bölgelerinde yetişen türleri vardır. Akasya ağacının ilk
yaşadığı yer Karolin ve Virjinya sınırları dahilinde 'galleghanv' dağlarıdır.
Bu ağacı Avrupa'ya ilk tanıtan kişi 'Jan Ruben'dir.
Acacia cinsinin bazı türleri
Acaciaabeileyana F. Muell:
Yurdunda 3 metre kadar
boylanabilen, kış ve yaz yeşil ağaççık ya da çalı durumunda bulunur. Dallar
mavimsi boz renkte ve tüysüz olup çoğunlukla sarkık durumdadır. Yapraklar 4-5
cm. uzunlukta, katlı tüysü yaprak durumundadır. Yaprakçıklar 4-8 mm. Uzunlukta,
açık mavimsi renkte, çiçekler yuvarlakça başçık görünüşünde olan 20-30 çiçekten
oluşmuş 5-10 cm. boyda salkım kuruluşunda toplanmış olup altın sarısı
rengindedir. Kireci sevmez. Avustralya'da yerli olarak bulunur.
Acaciadealtbata:
Yurdunda 30 metre kadar
boylanabilen, kış ve yaz yeşil ağaç ve ağaççık durumunda bulunur. Gövde ve ana
dallarda kabuk düzgün ve açık boz rengindedir. Sürgünler ince, sık ve gümüş
renginde, tüylü olup köşelidir. Filokladiler bulunmaz, yapraklar 7-12 cm.
uzunlukta, katı tüysü yaprak durumunda, yaprakçıklar 4-8 mm. Uzunlukta, taze iken
yumuşak, gümüş renginde tüylü ve mavimsi yeşil renktedir. Çiçekler yuvarlakça
başçık görünüşünde, güzel kokulu, sarı renkte ve çok çiçekli bileşik salkım
kuruluşunda toplanmıştır. Kıştan bahar aylarına kadar çiçekli olarak görülür.
Ilıman bölgelerde yetiştirilebilir. Buralarda 20 metre kadar boylanabilir. En
çok tanınan ve yetiştirilen bir akasya türüdür. Çok erken, Ocak-Mart da çiçek
açar. Soluk sarı renkli küre biçimindeki çiçeklerden birçoğu bir araya gelerek
bol çiçekli kurulları oluştururlar. Bu akasyanın bir alt türü olduğu
sanılmaktadır. Vatanı Avustralya, Tasmanya'dır. Fakat uzun zamandan beri Güney
Avrupa'nın park ve bahçeleri ile Orta Avrupa'da süs bitkisi olarak kültüre
alınmış, hatta Güney Avrupa'da yer yer yabanlaşmış, naturalize olmuştur. Türkiye'nin
sahil şehirlerinde, özellikle İstanbul'da adalardaki bahçelerde çok görülür.
Kış sonları, bahar başında çiçekleri İstanbul'daki çiçek pazarında yanlış
olarak 'mimoza' diye satılır. Dekoratif bir park bitkisi olan bu akasya türü
Türkiye'nin hemen bütün kıyı şehirlerinde yetişebilir.
Acaciafornesiana(L.) Willd:
Vatanı Dominik Cumhuriyeti olan bu
tür ufak bir ağaç veya 3-4 m. Boyunda bir çalı halindedir. Yapraklar iki katlı
tüysüdür. Kulakçıkları dikene değişmiştir. Vatanı dışında ılıman iklime sahip
olan yerlerde süs bitkisi olarak Kuzey Afrika'da, Güneybatı Avrupa'da,
özellikle Cezayir'de büyük ölçüde yetiştirilmekte, açık sarı renkli kokulu
çiçekleri destile edilerek farmaside kullanılmaktadır. İstanbul adalarında bu
türe, az sayıda da olsa rastlanır. Mahalli halk 'Amber' adını vermektedir. Aynı
gruptan yani kulakçıkları dikene dönüşmüş durumda olan akasyalardan A. Catechu Willd.
Türünün çiçekleri salkım kuruluşunda toplanmış olup yuvarlak başçık
görünüşündedir ve sarı renktedir. Acaciasenegal Willd. Türünde ise gene salkım
kuruluşunda toplanmış bulunan başçık görünüşündeki çiçekler beyaz renktedir.
Acaciacyanophylla Lindl:
Kalın dallı, yuvarlak tepeli bir
ağaçtır. Gövde ve kalın dalların tanence çok zengin, koyu renkli düzgün bir
kabuğu vardır. Tüysü yapraklar körelmiştir. Yaprak sapları 20-30 cm. ye
ulaşabilen mavi-yeşil dar şerit halini almıştır. Çiçekler küçük, başçıklar
oluşturacak şekilde bir araya toplanmıştır. Toprak ve nem isteği fazla olmadığı
halde hızlı bir büyüme yaptığından vatanı dışında ağaçlandırılmalarda,
özellikle sahil kumullarının durdurulmasında büyük ölçüde kullanılmaktadır.
Olağanüstü kuvvetli kök ve kütük sürgünü yapma özelliğine sahiptir. Vatanı Batı
Avustralya'dır. Güney Avrupa'da naturalize olmuştur. Akdeniz çevresinde çok
yetiştirilmekte, Kıbrıs adasında kumulların durdurulmasında faydalı noktadır.
Bugün Güney Anadolu'da, Antalya, Manavgat dolaylarında da aynı şekilde kullanılmaktadır.
Tohumları Ada'dan getirildiği için, Antalya'da mahalli olarak "Kıbrıs
Akasyası" adı verilmektedir.
9 metre kadar boylanabilen ağaç,
ağaççık ya da çalı durumunda bulunur. Sürgünleri tüysüz olup köşelidir.
Yaprakları 15 cm. kadar uzunlukta, dar mızrak biçiminde, yassıca yaprak sapı
görünüşünde, sert, derimsi olup sarımtırak yeşil renktedir. Yaprak boyunca
uzanan 3 ya da 4 damar bulunur. Çiçekler açık sarı renkte ve yaprakların
koltuğunda, silindir görünüşünde olan başak kuruluşunda, bakla durumunda olan
meyve 10 cm. kadar uzunluktadır. Avustralya'da, Tasmanya'da yerli olarak
bulunur.
Acaciamelanoxylon R. Br.:
Yurdunda 25 bazen de 30 metreden
çok boylanan geniş ve yuvarlak tepeli ağaç durumunda bulunur. Sürgünler tüylü
olup köşelidir. Yapraklar 13 cm. ye kadar uzunlukta, nispeten etlice, eğri
kılıç görünüşünde, yaprağın ucu ve tabanı dardır. Uzunlamasına 3-5 belirgin
damar bulunur. Genç bitkiler de katlı tüysü yapraklar görülür. Çiçekler güzel
kokulu ve yuvarlakça başçık durumunda olup sarı renktedir. Yaprakların
koltuğunda salkım kuruluşunda bulunur, kuruluşta az çiçek vardır. Bakla meyve
5-10 cm. uzunlukta, yassı ve eğricedir. Avustralya'nın güney doğu bölgelerinde
yerli olarak bulunur. Yurdu dışında da yetiştirilir. Mobilyacılıkta
faydalanılır. Bazı yol ağaçlamalarında da kullanılır.
Acaciaverticillata Willd.:
Yurdunda 9 metre kadar boylanan
ağaç, ağaççık ya da sık görünüşlü çalı durumunda bulunur. Yeni sürgünler tüylü
olup köşelidir. Yapraklar altışar yapraklı çevrel durumda olup sivri uçlu, düz,
dar yaprak sapı görünüşünde, yumuşak oldukları için batıcı değildirler. Çiçekler
sarı renkte, yaprakların koltuğunda, salkım kuruluşunda bulunurlar. Çiçekli
zamanı Nisan-Mayıs aylarıdır. Bu türde çiçekler yuvarlak olmayıp silindir
görünüşündedir. Avustralya'da, Tasmanya'da yerli olarak bulunmaktadır. Güzel
görünüşü bakımından süs bitkisi olarak değerlidir. Akdeniz ülkelerinde ve bu
arada yurdumuzda ılıman bölgelerde açıkta yetiştirilmektedir.
Akasyaların yararları ve kullanım
alanları:
Hızlı büyüdükleri için
ağaçlandırmalarda, özellikle vatanları dışındaki ılıman iklimlere sahip yerlerde,
örneğin, Akdeniz çevresinde kumulların durdurulmasına hizmet etmektedirler. Akasyanın
Avustralya, Doğu Hindistan, Afrika ve Amerika'da yayılmış olan birçok
taksonları vardır. Bunlardan bazılarından elde edilen zamkın kullanılışının çok
eski bir geçmişi vardır. Bu, Mısırlılar tarafında daha İsa'nın doğumundan önce
17. Yy. da kullanılmakta idi. En temiz ve makbul olan zamk; A. Senegal Willd.,
A. GlaucopyllaStend., A. Abyssinica Hochst., A. Decurrens Willd. türlerinden
elde edilir.
Acaciaarabica Willd. Türünün henüz
olgunlaşmamış olan meyveleri tanence çok zengin olduğundan aynı meşelerden elde
edilen mazılar gibi, siyah ve kahverengi boyaların yapımında kullanılır. A.
Melanoxylon R. Br.'ın ise çilek gibi güzel kokulu kıymetli odunu vardır. Akasya
ağaçları kokulu ve mezbul çiçek açmasından arıların istifadesinde mevkii
bulunması nedeniyle Balkanlarda bal piyasalarında Akasya balının daha yüksek
fiyatla satıldığı öğrenilmiştir. Akasya ağcının çiçeğinden kokulu şurup ve
kolonya yapılmaktadır.
Akasya ağacının mahsülü olan tohum
kapsülleri ile birlikte ve henüz kapsüller yeşil renkte olduğu zaman taze
olarak veya sonbahardan sonra kuruduğunda ılık su ile ıslatılarak yumuşadığında
bakla ve fasulye gibi yem olarak koyun, keçi, ,inek hayvanatına verilir. Tropik
Afrika kökenli olan Acaciasenegal'den, yapıştırıcı madde ve mürekkep yapımında,
eczacılıkta, şekercilikte ve başka sanayi dallarında kullanılan Arap zamkı elde
edilir. Akasya ağaçlarından çoğunun gövde kabuğu, sepicilikte, eczacılıkta ve
boya, mürekkep gibi bazı ürünlerin yapımında kullanılan tanen açısından
zengindir. Az sayıda bazı akasya türlerinin ise odunu değerlidir. Bu türlerin
başlıcaları Avustralya kökenli Acaciamelanoxylon ile yarran (
Acaciahomalophylla ) ve Hawaii kökenli Acacia Koa'dır. Ana yurdu A.B.D'nin
güneybatısı olan ve buradan Hindistan ve Avrupa'ya yayılan Acaciafarnesiana,
parfüm yapında kullanılan güzel kokulu sarı çiçekler verir. Avustralya
türlerinin pek çoğu, çiçeklerin hoş görünümü nedeniyle süs bitkisi olarak
dünyanın hemen her yanına yayılmıştır.
Türkiye'de birçok Avrupa ülkesinde
ve A.B.D' de akasya adı ile bilinen beyaz salkımlı ağaçlar aslında gerçek bir
akasya değildir. Bu yüzden botanikçiler, gerçek akasyalarla aynı cinsten
olmayan bu ağaçları yalancı akasya ( Robiniapseudoacacia ) olarak
adlandırırlar. 20-25 metreye kadar boylanabilen bu gösterişli ağaçlar, gölge
vermesi için yol kenarlarına, park ve bahçelere dikilir. Çiçeklenme zamanında
sarkık salkımlar halinde kümelenen küçük beyaz çiçekleri de çevreye tatlı ve
baygın bir koku yayar. Gerçek akasyalar güzel görünümleri dışında odunundan
özsuyuna kadar hemen her şeyinden yararlanılan çok değerli ağaçlardır. Güney
Afrika, Avustralya ve öbür tropik ülkelerdeki büyük tarım işletmelerinde bu
ağaçlar özel olarak yetiştirilir. Avustralya yerlileri, mulga ( Acaciaaneura )
adını verdikleri bir akasya türünün dallarından mızrak sapları ve bumerang
yaparlar. Akasyaların yaprakları ve meyveleri de hayvan yemi olarak kullanılır.
Referans Kaynaklar:
1. Gökmen, Halil,KapalıTohumlular,Orman
Genel Müdürlüğü Yayınları,Ankara:1990,s 485-88.
2. Öğütçü, Mahir, Faydalı
Ağaçlardan Akasya Ağacı, Kastamonu İl Basımevi, Kastamonu:1935, s 1-21
3. Kayacık, Hayrettin, Orman ve
Park Ağaçlarının Özel Sistematiği, İstanbul Üniversitesi Yayınları,
İstanbul:1982, s 62-6
4. Ana Britanica, Ana Yayıncılık,
İstanbul: 1986, Cilt 1, s 248
5. Temel Britanica, Ana Yayıncılık,
İstanbul: 1992, Cilt 1, s 105.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder